Onderstaande recensie schreef ik in februari 2020 voor MB Berichten van Mensa Nederland. Helaas werd op verzoek van één van de auteurs de recensie niet gepubliceerd.
Aangepaste versie april 2021.
Het boek ‘Kracht en kwetsbaarheid’, is een informatief boek over hoogbegaafdheid. Het geeft een bredere kijk op begaafdheid en de vele mogelijke verschijningsvormen ervan.
Delphi-model hoogbegaafdheid
Na een inleiding, een beschrijving van het Delphi-model hoogbegaafdheid, een hoofdstuk over beeldvorming en vooroordelen, volgen acht hoofdstukken waarin een chronologische ontwikkeling van baby tot volwassene wordt beschreven. In deze hoofdstukken gaat het over scholing, familie, opvoeding, relaties en carrière.
Anders dan veel andere boeken over hoogbegaafdheid, is het gebaseerd op verhalen en informatie van ‘door de auteurs groepsgewijs samengebrachte mensen die naar hun oordeel hoogbegaafd zijn’. Aan de hand van het Delphi-model hoogbegaafdheid, opgesteld door Van Thiel in 2008, is gekeken hoe en op welke wijze de kenmerken van dit model op de cliënten van toepassing is. Doel hierbij is om cliënten ‘door de bril van het model naar zichzelf’ te laten kijken, omdat dit ‘helpend en verduidelijkend’ kan zijn.
De inhoudsanalyse is uitgevoerd door twee cursusleiders, te weten een psychotherapeut en een psycholoog, beiden auteurs van het boek. Zij hebben ruim 2000 tekstelementen, afkomstig van 76 cliënten, samengevat en geanalyseerd tot 11 thema’s. De informatie en teksten zijn verkregen door middel van schrijfwijzers en vragenlijsten. In het kader van het Delphi-model is gebruik gemaakt van positieve beschrijvingen en zijn negatieve weggelaten. Ook tegenstrijdigheden zijn buiten beschouwing gelaten. In het boek worden ‘alleen de meest in het oog springende resultaten van de analyse van het materiaal inzake de Delphi-kenmerken weergegeven’.
Kenmerken hoogbegaafdheid
De bijeengebrachte informatie is hypothetisch en geeft een overzicht van veel voorkomende en opmerkelijke kenmerken welke gezien zijn bij de deelnemende cliënten uit de praktijk van Van Thiel. De groep bestaat uit hoogbegaafde volwassenen ‘die op enige manier in hun leven zijn vastgelopen’. De vraag hierbij is hoe ‘gewoon’ en representatief de 76 deelnemers zijn, aangezien het personen betreft welke met een hulpvraag en eigen vermoeden van hoogbegaafdheid zich richten tot een praktijk met hoogbegaafdheid als specialisatie. Ook het uitsluiten van personen die te veel afwijken wegens een te ernstige problematiek kan de uitkomsten van het onderzoek beïnvloeden.
Aan de hand van de Delphi-kenmerken wordt een persoonlijkheidsbeschrijving gegeven. Hierbij worden de meest essentiële kenmerken benoemd om zo de essentie van een bepaald verschijnsel weer te geven (ideaaltype Weber). De auteurs spreken van een ‘hoogbegaafde persoonlijkheidsconstellatie’ en beschouwen hoogbegaafdheid als ‘een bijzonder biologisch ‘substraat’, een ‘scherp en spits’ neurologisch systeem’. In het voorwoord schrijft Jan Derksen, dat de auteurs ‘het intrinsieke begrijpen van deze bijzondere en niet veel voorkomende staat van zijn’ belangrijker vinden dan de IQ-score. Zelf schrijven de auteurs dat het ‘gaat om twee heel verschillende concepten: intelligentie gaat (slechts) over het cognitieve functioneren, terwijl hoogbegaafdheid over de hele persoonlijkheid gaat.’. De IQ-score is van minder belang en wanneer een cliënt zich herkent in lijstjes en teksten over hoogbegaafdheid en de therapeuten zich daar bij kunnen aansluiten, dan is dat voldoende. Het gaat in samenspraak met de cliënt en ‘gaat zelden of nooit ‘fout’ in de zin dat wij ons vergissen’. Wanneer bepaalde Delphi kenmerken minder of niet aanwezig zijn, dan zijn deze ‘weggestopt, verdrongen of vermeden’ en komen deze later ‘enigszins of vaak weer in ruime mate tot bloei’.
Het is positief als er meer ruimte ontstaat om als hoogbegaafde zichzelf te zijn. Dit betekent veel voor het welzijn en functioneren van de persoon zelf en zijn of haar omgeving. Het is hierbij wel van belang om bewust te zijn van de afhankelijkheidsrelatie van cliënt en hulpverlener en op welke gronden de therapeut de verdrongen eigenschappen veronderstelt.
Meer dan hoogbegaafd
Ander punt van overweging is dat een persoonlijkheidsmodel gedrag en eigenschappen plaatst binnen bepaalde kaders. Terwijl gedrag complex is en altijd in een context staat, tijdgebonden is en onderhevig aan vele factoren. Een persoonlijkheidstypering kan inzicht geven, dat is ook het doel van het boek, inzicht en hulp bieden. Echter is het in kaart brengen van karakteristieken ten aanzien van een bepaalde groep altijd ook een beperking. Zo kan de indeling van baby’s in extravert of introvert en peuters in dat verlengde als zijnde ‘ondernemertjes of waarnemertjes’, verhelderend zijn, maar doet het de werkelijkheid ook tekort. Want hoe opvallend en veelvoorkomend een verschijnsel ook kan zijn, het is een veronderstelling, waaruit je niet kunt opmaken dat deze voor ieder individu altijd op zal gaan. Bepaalde eigenschappen en kenmerken zijn mogelijk ook op andere gronden te verklaren.
De schrijvers stellen dat uiteindelijk voor ieder individu persoonlijke oplossingen nodig zijn. Het Delphi-model en het boek kunnen hierbij als instrument dienen om meer inzicht te krijgen in hoogbegaafdheid.
De auteurs denken dat het Delphi-model ook behulpzaam kan zijn bij het bespreekbaar maken van de eigen hoogbegaafdheid. Het is inderdaad een goed idee om, wanneer je erover wenst te spreken, dit te doen aan de hand van mogelijke kenmerkende eigenschappen welke verband houden met het hoogbegaafd zijn. Op die manier hoef je niet direct de termen IQ en hoogbegaafdheid te noemen, wat nogal eens vervelende reacties kan opleveren. Aan de andere kant kun je je afvragen in wat voor positie je jezelf plaatst als je jezelf gaat uitleggen. Daarbij, wanneer iemand een ‘ik ben zo en zo’ verhaaltje begint, klinkt het al snel als ‘ik ben nou eenmaal zo’ en dat is meestal niet erg bevorderlijk voor de communicatie.
Het hoogbegaafde persoonlijkheidstype
De stellige schrijfwijze van met name hoofdstukken 4 t/m 11 en het veelvuldig gebruik van woorden als ‘veel voorkomend’, ‘vaak’, ‘meestal’, ‘opmerkelijk’, ‘gebruikelijk’, ‘geregeld’, ‘opvallend weinig’, ‘lijken oververtegenwoordigd’, enzovoorts, kan de indruk wekken dat iedere hoogbegaafde op enigerlei wijze voldoet aan het beeld wat in het boek wordt beschreven. Veel voorbeelden worden gepresenteerd als kenmerkend voor de hoogbegaafde, waarbij er op bepaalde gebieden maar een beperkt aantal mogelijke gedragsstijlen wordt beschreven. Hier is waarschijnlijk bewust voor gekozen om het geheel overzichtelijk te houden en voornamelijk de essentiële kenmerken te behandelen. Wat daar buiten valt, wordt niet of slechts summier besproken.
Ondanks dat in de inleiding en het slot duidelijk is beschreven hoe het boek tot stand is gekomen, vraag je je tijdens het lezen toch geregeld af, hoe veel? Hoe vaak of hoe weinig? En in welke verhouding, welk verband? En waar is dit op gebaseerd? En wordt het geen doel op zichzelf wanneer personen zich te veel vereenzelvigen met welk persoonlijkheidstype dan ook?
Visie op hoogbegaafdheid
Het Delphi-model geeft inzicht en levert een positieve bijdrage aan het begrip van hoogbegaafdheid. Het boek ‘Kracht en kwetsbaarheid’ geeft veel praktijkvoorbeelden en is voor velen een feest van herkenning. Maar er zijn ook kritische geluiden, zoals een hoogbegaafde die stelde ‘dat goed functionerende en gelukkige hoogbegaafden ‘heel anders in elkaar zitten dan jullie clientèle’’. Dit doen de schrijvers af door te stellen dat deze kritiek komt van mensen die zich ‘niet weggezet willen zien als problematische mensen en die zich niet willen vereenzelvigen met ggz-publiek’. Dit is helaas wel een erg gemakkelijke manier om kritiek ter zijde te schuiven.
De schrijvers erkennen dat hun arbeid gekleurd is door hun ervaring met cliënten, maar zien dit eerder als een voordeel dan een nadeel. ‘Als wij, de informatie uit de schrijfwijzers samenvattend, stuitten op kennis die wij bij onze individuele cliënten niet herkenden, dan hebben wij die informatie iets minder zwaar laten wegen. En andersom, als wij de informatie ook in onze individuele behandelingen tegenkwamen, dan kreeg die wat meer gewicht.’
Het boek bespreekt ook veel gehoorde vooroordelen, zoals dat hoge intelligentie helemaal niet alles zegt en ‘intelligentie maar een ‘klein aspectje van het menselijk bestaan is’. Het is zeker veel meer dan dat, maar door de wijze waarop het boek is geschreven met focus op bepaalde hoogbegaafdheidskenmerken, geeft het de suggestie dat hoogbegaafdheid welhaast de enige en doorslaggevende factor is welke de persoonlijkheid bepaalt. Hoogbegaafdheid omvat de gehele persoon en is veel meer dan alleen goed en snel kunnen denken. Maar er zijn ook altijd andere factoren die een rol spelen in gedrag en persoonlijkheid. Het zenuwstelsel bepaalt een persoon, maar is niet het enige wat de mens tot mens maakt.
Hoogbegaafde volwassenen
Samenvattend is ‘Kracht en kwetsbaarheid’ een informatief boek over hoogbegaafde volwassenen. De ene hoogbegaafde lezer zal er mogelijk meer van zichzelf in herkennen dan de andere.
Het boek is gebaseerd op kennis uit de praktijk en de verkregen informatie is niet getoetst of vergeleken met bestaande literatuur op het gebied van hoogbegaafdheid. In een voetnoot vermelden de auteurs dat dit mogelijk iets is voor een volgend project.
Voor wie verder wil lezen, biedt de literatuurlijst achterin het boek mogelijk interessante titels.
Kracht en kwetsbaarheid
Over het leven van hoogbegaafde volwassenen
Maud van Thiel en Imanda Slief-Boom
Uitgave van Oya Productions, Ede 2020
ISBN 978-90-9032384-8
Gelijmd, softcover, 219 bladzijdes.
Oya Productions is onderdeel van de praktijk voor psychotherapie van Maud van Thiel.
Naast ‘Kracht en kwetsbaarheid’ publiceerde zij eerder het boek ‘Hoogbegaafd. Dat zie je zó!’.
Recensie F.S. Scholten 2020